Stress και προσωπικότητα
D. Lecic-Tosevski, O. Vukovic, J. Stepanovic
Το στρες είναι αντίδραση προσαρμογής των ζώντων οργανισμών ως απάντηση σε εσωτερικές ή εξωτερικές απειλές της ομοιόστασης. Θεωρείται σύνθετος αμυντικός μηχανισμός όπου συντείνουν πολυάριθμοι δυναμικοί και αλληλοδιαπλεκόμενοι βιοψυχοκοινωνικοί παράγοντες. Το στρες δεν είναι απλώς αντίδραση ερεθίσματος-απάντησης αλλά αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον που ενέχει υποκειμενική αντίληψη-εκτίμηση των ψυχοπιεστικών παραγόντων, αποτελώντας, έτσι, μια ιδιαίτερα εξατομικευμένη διεργασία. Κληρονομούμενα χαρακτηριστικά, πρώιμες εμπειρίες ζωής και μαθημένες νοητικές διεργασίες καθιστούν τα άτομα περισσότερο ή λιγότερο ευάλωτα στην επίδραση των ψυχοπιεστικών γεγονότων. Η ανθεκτικότητα και η ευαλωτότητα στους ψυχοπιεστικούς παράγοντες καθώς και η ένταση της αντίδρασης στρες εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ηλικία, το φύλο, τη νοημοσύνη και πολυάριθμα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, όπως η αντοχή, η έδρα του ελέγχου, η αυτοεπάρκεια, η αυτοεκτίμηση, η αισιοδοξία, η εχθρικότητα (συστατικό της προσωπικότητας τύπου Α) και στοιχεία προσωπικότητας τύπου D (αρνητικό συναίσθημα και κοινωνική αναστολή). Για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ προσωπικότητας και στρες, είναι ουσιώδες να αναγνωρισθεί η σημασία ατομικών διαφορών στα ακόλουθα 4 πεδία: (1) επιλογή ή αποφυγή περιβαλλόντων που σχετίζονται με ιδιαίτερους ψυχοπιεστικούς παράγοντες, προκλήσεις ή οφέλη, (2) τρόπος ερμηνείας μιας ψυχοπιεστικής συνθήκης και εκτίμηση των ικανοτήτων του ατόμου για ενεργό δράση ώστε να την αντιμετωπίσει ή να την αποφύγει, (3) ένταση της απάντησης σε έναν ψυχοπιεστικό παράγοντα, και (4) στρατηγικές που χρησιμοποιεί το άτομο για την αντιμετώπιση μιας ψυχοπιεστικής συνθήκης. Μελέτες έχουν καταγράψει σημαντική συνέπεια στις στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση ψυχοπιεστικών συνθηκών, ανεξάρτητα από περιστασιακούς παράγοντες και σε σχέση με μόνιμα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ή της ιδιοσυγκρασίας, όπως ο νευρωτισμός, η εξωστρέφεια, η αίσθηση του χιούμορ, η επιμονή, η μοιρολατρία, η ευσυνειδησία και η αναζήτηση εμπειριών. Το θετικό συναίσθημα έχει σχετισθεί με θετική επανεκτίμηση (αναπλαισίωση) των ψυχοπιεστικών συνθηκών, στοχο-κατευθυνόμενη εστιασμένη στο πρόβλημα αντιμετώπιση, χρήση πνευματικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων σε αναζήτηση ανακούφισης, και νοηματοδότηση απλών γεγονότων της καθημερινής ζωής με στόχο τη μείωση του άγχους. Χαρακτηριστικά μιας ανθεκτικής προσωπικότητας είναι: η ικανότητα αντιμετώπισης ψυχοπιεστικών συνθηκών, η συνέχιση της εμπλοκής σε δραστηριότητες, η ευελιξία σε απρόσμενες μεταβολές στη ζωή, η ικανότητα αναζήτησης κοινωνικής στήριξης, η θεώρηση του στρες ως πρόκλησης- ευκαιρίας για ανάπτυξη παρά ως απειλής στη ζωή, η αυτοφροντίδα, η εναρμόνιση με τη φύση, η αισιοδοξία και η αίσθηση του χιούμορ, η εργασία και η αγάπη, η ανάπτυξη πνευματικότητας και η αναζήτηση αληθινού νοήματος. Ο ουδός ανοχής εξατομικεύεται. Ωστόσο, ακόμη και άτομα με ώριμες και ολοκληρωμένες προσωπικότητες μπορεί να εμφανίσουν κατάρρευση των προσαρμοστικών τους ικανοτήτων και ψυχολογική ή σωματική απορρύθμιση μετά από έκθεση σε παρατεταμένο στρες. Τα τελευταία χρόνια, η Εκπαίδευση στις Δεξιότητες Ζωής αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα στοχεύουν στην ανάπτυξη των ικανοτήτων κριτικής σκέψης, ανάλυσης και επίλυσης προβλημάτων, στην οικοδόμηση της εμπιστοσύνης στον εαυτό, στην αντιμετώπιση των ποικίλων αρνητικών πιέσεων από το περιβάλλον, στη βελτίωση της αυτοαξιολόγησης, στην ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας και κοινωνικής προσαρμογής, και στην απόκτηση ελέγχου επί των ψυχοπιεστικών παραγόντων και επί της συναισθηματικής και συμπεριφορικής ανταπόκρισης του ατόμου. Τέλος, έχουν αναπτυχθεί ειδικά προγράμματα για ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες (εφήβους, ηλικιωμένους, ασθενείς με AIDS, εξαρτήσεις, κ.λπ.) με στόχο την ενίσχυση της ικανότητας διαχείρισης ειδικών ψυχοπιεστικών συνθηκών.
Λέξεις-κλειδιά: στρες, στρατηγικές αντιμετώπισης, Ανθεκτικότητα, Προσωπικότητα, Ευαλωτότητα
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ, 22(4), 290-297, 2011 - Eιδικό άρθρο