H ζηλοτυπία από κλινική και γνωσιακή σκοπιά
Ι.Γ. Παπακώστας
Mολονότι από τα πανάρχαια χρόνια υπήρξε προσφιλές θέμα της φιλολογίας και της φιλοσοφίας, η ζήλεια ― είτε ως μονήρες συναίσθημα είτε ως ψυχολογική κατάσταση (ζηλοτυπία) ― περνά μόλις προσφάτως το κατώφλι του ψυχιατρικού ενδιαφέροντος. H μέχρις τώρα όμως λιγοστή πρόοδος στην κατανόησή της είναι ένδειξη των δυσκολιών ενός τέτοιου εγχειρήματος "νοσολογικο-ποίησης" ή "ψυχιατρικο-ποίησής" της. Δεδομένου ότι θεσμοθετημένα κριτήρια ― με εξαίρεση την παραληρηματική ζηλοτυπία ― δεν υπάρχουν, στο άρθρο αυτό γίνεται μια προσπάθεια διάκρισης μεταξύ μη νοσηρής και νοσηρής ζηλοτυπίας, καθώς επίσης και προσπάθεια κατηγοριοποίησης των διαφόρων κλινικών μορφών της δεύτερης. Mε βάση το κριτήριο της εναισθησίας (insight), η νοσηρή ζηλοτυπία μπορεί να νοηθεί ότι καλύπτει κλινικά ένα φάσμα, στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνται οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες η εναισθησία είναι παρούσα (ζηλοτυπία τύπου φοβικής-ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής), ενώ στο άλλο άκρο οι περιπτώσεις απουσίας εναισθησίας (παραληρητική μορφή ζηλοτυπίας). O ενδιάμεσος χώρος καλύπτεται από τις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες η εναισθησία απουσιάζει (διαφορά από την πρώτη μορφή ζηλοτυπίας), χωρίς όμως το άτομο να παραληρεί φανερά (διαφορά από τη δεύτερη μορφή ζηλοτυπίας). Oι περιπτώσεις αυτές ― που ίσως αποτελούν την πλειονότητα και τις οποίες πραγματευόμαστε στη συνέχεια ως το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα νοσηρής, μη παραληρηματικής ζηλοτυπίας ― χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη μιας ιδιαίτερης μορφής σκέψης, της αποκαλούμενης υπεραξιολογημένης η υπερτιμημένης σκέψης (overvalued idea). Oμοίως, πολλές περιγραφές της κλασσικής λογοτεχνίας που αναφέρονται ως περιπτώσεις “ζηλοτυπικού” πάθους ενδεχομένως εντάσσονται στα πλαίσια αυτής της μορφής νοσηρής, μη παραληρηματικής μορφής ζηλοτυπίας. Στην παρούσα εργασία παρατίθενται επίσης ορισμένοι παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων και γνωσιακών, που φέρονται να συμμετέχουν στην αιτιοπαθογένεια και την κλινική εικόνα της νοσηρής, μη παραληρηματικής ζηλοτυπίας, που χαρακτηρίζεται από υπερτιμημένες σκέψεις (overvalued ideas). Oι γνωσιακοί αιτιοπαθογενετικοί παράγοντες αναφέρονται στην παρουσία και ενεργοποίηση πεποιθήσεων (σχήματα), που ευαισθητοποιούν το άτομο στη εκδήλωση της διαταραχής, στην παρουσία ενός δυσλειτουργικού τρόπου επεξεργασίας των πληροφοριών (επικράτηση ενός "κατωφερούς" ― top down ― τρόπου επεξεργασίας) και τέλος στο αρνητικό περιεχόμενο του ζηλοτυπικού ιδεασμού. Aκολουθεί η περιγραφή της κλινικής εικόνας μιας τυπικής περίπτωσης νοσηρής ζηλοτυπίας, που αναλύεται με όρους γνωσιακούς. Tέλος, διατυπώνονται κάποιες θεραπευτικές προτάσεις, γνωσιακής έμπνευσης, αναφορικά με τον τρόπο "εκμαίευσης" και υποβολής σε "έλεγχο" των γνωσιών του ατόμου με ζηλοτυπία, με σκοπό τη θεραπευτική γνωσιακή "αναδόμηση". Eν κατακλείδι, οι διαγνωστικές και θεραπευτικές εξελίξεις στο θέμα της ζηλοτυπίας, μολονότι ενθαρρυντικές, δεν κρίνονται επαρκείς για την εξαγωγή οριστικών συμπερασμάτων.
Λέξεις-κλειδιά: Ζήλεια, ζηλοτυπία, Πάθος, υπερτιμημένες ιδέες, γνωσιακή προσέγγιση.
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ, 15(4), 319-330, 2004 - Ανασκόπηση