Εισήγηση στην Τιμητική εκδήλωση για τους Πρωτεργάτες του ΙΑΤΡΟΤΕΚ
Α.Ε. Γερμενής
Η ιδέα του ΙΑΤΡΟΤΕΚ φαίνεται να ξεκινάει από μια πρόταση του κ. Ν. Τζαμουράνη στη Γενική Συνέλευση της ΕΙΣ, το Μάρτη του 1980, να αναλάβει η Εταιρεία τη σύνταξη καταλόγου δόκιμης σύγχρονης βιοϊατρικής ορολογίας, χωρίς συνωνυμίες, αποδεκτής από τους χρήστες, με σκοπό να αποτελέσει τον κατάλογο ελεγχομένων όρων για την ανάπτυξη Βάσης Δεδομένων της Ελληνικής Ιατρικής Αρθρογραφίας. Το Διοικητικό Συμβούλιο που προέκυψε από εκείνη τη Γενική Συνέλευση, ανέθεσε σε ομάδα μελών της, με επιστημονικό υπεύθυνο τον κ. Β. Σάμιο, να ασχοληθεί με το θέμα. Και η ομάδα φαίνεται πως ήταν, όχι μόνο πρόθυμη, αλλά και, από κάθε άποψη, έτοιμη. Γιατί, δεν εξηγείται αλλιώς το ότι, τρεις μόλις μήνες μετά, παρατηρείται μια εντονότατη και σε υψηλό επίπεδο κινητοποίηση, με στόχο, τόσο την εξεύρεση των απαραίτητων οικονομικών πόρων, όσο και τη διασύνδεση του προγράμματος με όλους τους συναφείς φορείς και οργανισμούς, εντός και εκτός Ελλάδος. Η ανταπόκριση της Ακαδημίας Αθηνών και του τότε Υπουργείου Συντονισμού ήταν άμεση και θερμή.
Έτσι, μεσά σε πολύ λίγο χρόνο, το ΙΑΤΡΟΤΕΚ βρίσκεται να έχει έναν κανονισμό λειτουργίας, στον οποίο ο σκοπός και οι στόχοι του περιγράφουν ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο δραστηριοτήτων, πολύ πιο φιλόδοξο από την αρχική ιδέα. Το ενδιαφέρον, στην περιγραφή των στόχων του ΙΑΤΡΟΤΕΚ, ήταν ότι σε μια εποχή που σε κανένα νοσοκομείο της χώρας δεν υπήρχε ακόμη ηλεκτρονικός υπολογιστής, τα στελέχη της είχαν προβλέψει, όχι μόνο ότι ένα τέτοιο έργο θα ήταν αδύνατο να διεκπεραιωθεί χωρίς τη βοήθεια της Πληροφορικής, αλλά και ότι η Πληροφορική καθαυτήν θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί ως κεντρική υπόθεση εκσυγχρονισμού στον ευρύτερο χώρο της υγείας.
Οι δραστηριότητες του ΙΑΤΡΟΤΕΚ οργανώθηκαν σε τέσσερα προγράμματα.
Το Πρόγραμμα Ορολογίας ΓΚΑΥΚΑ I αντιπροσωπεύει την πιο επιτυχημένη δραστηριότητα του ΙΑΤΡΟΤΕΚ και είναι εκείνο που άφησε πίσω του ένα έργο πραγματικά εθνικής σημασίας. Το έργο αυτό έγκειται στη μετάφραση του Θεματικού Ιατρικού Κεφαλαιοκαταλόγου (Medical Subject Heading) του Index Medicus, μετά από άδεια της National Library of Medicine των ΗΠΑ. Η σκοπιμότητα του έργου έγκειται, πρωτογενώς, στη διαμόρφωση μιας τυποποιημένης ορολογίας, που ήταν απαραίτητη, τόσο για την τεκμηρίωση, όσο και για την εύκολη και ακριβή ανάκτηση των άρθρων από τα αρχεία των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Για τη διεκπεραίωση του έργου, εκτός από την Ομάδα Ορολογίας, εργάστηκαν 160 περίπου εισηγητές και καταναλώθηκαν περί τις 10.000 ανθρωποώρες εργασίας, κατανεμημένες, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους στις «συναντήσεις της Τρίτης», που συνεχίστηκαν αδιάλειπτα από το 1980 μέχρι το 1996.
Το αποτέλεσμα ήταν η έκδοση, το 1991, του MeSH-HELLAS, του Ελληνοαγγλικού και Αγγλοελληνικού, δηλαδή, Λεξιλογίου Βιοϊατρικής Ορολογίας, που περιείχε 25.000 λήμματα περίπου και του Συμπληρώματός του, το 1997, με άλλους 3.500 όρους. Το έργο βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών.
Ενόψη της τεράστιας εξέλιξης της τεχνολογίας των βάσεων δεδομένων, που παρατηρήθηκε στα χρόνια που μεσολάβησαν, μια επιπόλαιη ματιά στην παραπάνω τεχνοκρατική αντίληψη της δημιουργίας του MeSH-HELLAS, θάταν εύκολο να υποβαθμίσει την αξία του. Οι εκτιμήσεις, όμως, είναι πολύ διαφορετικές, αν το MeSH-HELLAS θεωρηθεί από μια πολιτισμική ή ακόμη και πολιτική άποψη. Οι σύγχρονοι ρυθμοί παραγωγής βιοϊατρικής πληροφορίας και γνώσης, στην αγγλική κυρίως γλώσσα, καθιστούν ανεπίτρεπτη την απορρόφηση των αντίστοιχων όρων από τις εθνικές γλώσσες, μέσα από τις γνωστές μακρόχρονες εξελικτικές διαδικασίες που οι ίδιες οι γλώσσες διαθέτουν. Τα έθνη, επομένως, που δεν φροντίζουν να έχουν οργανωμένους μηχανισμούς μεταγλώττισης της σύγχρονης επιστήμης καταλήγουν εύκολα να έχουν ένα λόγο που κυριαρχείται από ξένα γλωσσικά στοιχεία και ευκαιριακά μεταφρασμένες λέξεις, με εξαιρετικά αδύναμη επικοινωνιακή ισχύ. Κι δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία για να καταλάβει κανείς πόσο υποβαθμισμένο είναι το πλαίσιο λειτουργίας της επιστήμης σ' έναν εθνικό χώρο, όταν δεν διαθέτει ένα επικοινωνιακά αξιόπιστο γλωσσικό όργανο, που δεν μπορεί να είναι άλλο από την ίδια τη μητρική γλώσσα αυτών που την ασκούν. Και, φυσικά, λίγοι είναι εκείνοι που μπορούν να υποστηρίξουν ότι μια γλωσσικά ανάπηρη επιστήμη δεν μπορεί να προβάλει ευατήν ούτε έξω από τα εθνικά της όρια ούτε και προς την κοινωνία που τη χρειάζεται και τη συντηρεί (κι αυτό είναι σίγουρα το σημαντικότερο πρόβλημα).
Υπ' αυτήν την έννοια, η Ελληνική ιατρική μπορεί να αισθάνεται υπερήφανη, επειδή, στο πρόσωπο των συνεργατών του ΙΑΤΡΟΤΕΚ επέδειξε ότι διαθέτει την ευαισθησία και τα αντανακλαστικά που απαιτούνται για τη διατήρηση της εθνικής της ταυτότητας.
Το δεύτερο, κατά σειρά, Πρόγραμμα του ΙΑΤΡΟΤΕΚ είναι το Πρόγραμμα Τεκμηρίωσης ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ Ι. Στόχος αυτού του προγράμματος ήταν η συγκέντρωση, η τεκμηρίωση και η αποθήκευση σε βάση δεδομένων, όλων των τίτλων και περιλήψεων άρθρων που δημοσιεύονται στα ελληνικά βιοϊατρικά περιοδικά. Η δημιουργία, δηλαδή, του «Ελληνικού Medline». Με τη συνεργασία του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, η Ομάδα Τεκμηρίωσης του ΙΑΤΡΟΤΕΚ, το 1985, είχε επιτύχει να καλύψει τα μισά περίπου από τα 48 περιοδικά που κυκλοφόρησαν τεύχη τους εκείνη τη χρονιά, ενώ το 1988 έδωσε στη διάθεση των γιατρών τη Βάση Ελληνικής Βιοϊατρικής Βιβλιογραφίας, τη γνωστή ΒΙΒΙ, για ηλεκτρονική αναζήτηση μέσω περιφερικής σύνδεσης.
Το ΙΑΤΡΟΤΕΚ, βέβαια, δεν περιορίστηκε μόνο στην τεκμηρίωση της ελληνικής ιατρικής βιβλιογραφίας. Οι συνεργάτες του, μέλη του ΕΙΣ, είχαν πάντοτε κατά νου τους ιδρυτικούς στόχους της Εταιρείας, που δεν ήταν άλλοι από την ανάπτυξη της Συνεχιζόμενης Ιατρικής Εκπαίδευσης στη χώρα μας, με βασικό άξονα τον Ελληνικό Ιατρικό Τύπο (ΕΙΤ). Και ήξεραν παρά πολύ καλά ότι η τεκμηρίωση της επιστημονικής παραγωγής θα είχε έννοια μόνον εφόσον υπάρχει ένας υγιής και ευυπόληπτος ΕΙΤ. Έτσι, το Πρόγραμμα της Τεκμηρίωσης έτρεχε παράλληλα με ένα σύνολο περιφερικών δραστηριοτήτων που αποσκοπούσαν, τόσο στην ανάπτυξη του ΕΙΤ κατά τα διεθνή συντακτικά πρότυπα, όσο και στη διάδοσή του. Στις δραστηριότητες αυτές περιλαμβάνονται:
- Η μετάφραση, έκδοση και σύσταση χρήσης του Συστήματος Vancouver.
- Συναντήσεις εκδοτών του ΕΙΤ.
- Η έκδοση του βιβλίου των Γ. Ρηγάτου, Κ. Απάκη και Β. Σάμιου «Ελληνικός Ιατρικός Τύπος 1811-1988», που επίσης βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών.
- Έρευνα για τα ελληνικά και ξένα περιοδικά που κυκλοφορούν στη χώρα μας.
- Εκθέσεις Ελληνικού Ιατρικού Τύπου.
- Σωρεία εκδηλώσεων ανά τη χώρα (Αθήνα, Βόλος, Λάρισα, Κύπρος κ.ά.), με σκοπό την ενημέρωση του ιατρικού κόσμου για τις δυνατότητες και την πρακτική της ηλεκτρονικής αναζήτησης της βιβλιογραφίας.
Δυστυχώς, όμως, εκείνα ήταν μάλλον και τα τελευταία κέρδη που απέδωσε η διακίνηση βιοϊατρικού περιοδικού στη χώρα μας και στα αίτια αυτής ακριβώς της κατάστασης θα πρέπει ίσως να αναζητήσει κανείς και το γιατί, μια τόσο καλά οργανωμένη και πείσμων προσπάθεια δεν έχει σήμερα να επιδείξει ένα εξίσου λαμπρό και χρήσιμο αποτέλεσμα. Τα αντανακλαστικά της ελληνικής ιατρικής κοινότητας στον τομέα αυτό, κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, έχουν λειτουργήσει μάλλον αρνητικά. Ο τεράστιος και άγνωστος, στην ακρίβειά του, αριθμός των ιατρικών περιοδικών που κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή, έχει ξεπεράσει τα 120, με κύριο χαρακτηριστικό την αναντιστοιχία προς τον όγκο της παραγόμενης γνώσης, το συντακτικό ερασιτεχνισμό και την καθόλου υγιή οικονομία τους. Συνέπεια όλων αυτών είναι η ανυποληψία, στην οποία έχει περιέλθει σήμερα ο ΕΙΤ, που, σε συνδυασμό με την ανυπαρξία σύγχρονων βιβλιοθηκών, ακυρώνει πλήρως την προοπτική μιας αποδοτικής τεκμηριωτικής προσπάθειας.
Αν οι επίγονοι του ΙΑΤΡΟΤΕΚ θέλουν να φανούν άξιοι των πρωτοπόρων συνεργατών του, είναι επιτακτική ανάγκη να διαμορφώσουν άμεσα ένα θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας για τη διασφάλιση της ποιότητας του ΕΙΤ. Αλλιώς, το πολύτιμο εργαλείο που μας κληρονόμησε το ΙΑΤΡΟΤΕΚ μάλλον δεν υπάρχει πια λόγος να λειτουργεί, τη στιγμή μάλιστα που, σε όλον τον πολιτισμένο κόσμο, τα έργα αυτού του είδους αποτελούν πλέον υπόθεση καθημερινής άσκησης της επιστήμης.
Παράλληλα με το Πρόγραμμα ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ I είχε σχεδιαστεί από το ΙΑΤΡΟΤΕΚ να λειτουργήσει και το Πρόγραμμα Τεκμηρίωσης ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ II, που θα αποτελούσε επέκταση του προηγουμένου στο χώρο της Γκρίζας Βιβλιογραφίας. Θα κάλυπτε, δηλαδή, τα πρακτικά των συνεδρίων, τις διατριβές και άλλες ακαδημαϊκές εκδόσεις περιορισμένης κυκλοφορίας. Το Πρόγραμμα αυτό ουσιαστικά δεν ξεκίνησε ποτέ.
Αντίθετα, το τέταρτο Πρόγραμμα, δηλαδή η ΙΑΤΡΟΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ, χάρη κατά βάση στην προσπάθεια του κ. Α. Συμβουλίδη, λειτούργησε με αρκετή επιτυχία. Η ΙΑΤΡΟΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ήταν παράρτημα της ΙΑΤΡΙΚΗΣ, στο οποίο αναδημοσιεύονταν τα περιεχόμενα των περιοδικών, πίνακες ιατρικής ορολογίας, άρθρα για θέματα πληροφόρησης και πληροφορικής, καθώς και άλλη σχετική αρθρογραφία. Επρόκειτο, στην πραγματικότητα, για «Current Contents» του ΕΙΤ και ήταν η μοναδική δευτερογενής πηγή ιατρικής βιβλιογραφικής ενημέρωσης που κυκλοφόρησε στη χώρα μας. Συμπληρωμένη αργότερα με την επιλεγμένη κατά ειδικότητα βιβλιογραφία, καθώς και με την Απόδημη Βιβλιογραφία, αποτέλεσε, μέχρι τουλάχιστον την ευρεία διάδοση του MedLine, αξιόπιστη πηγή πληροφοριών για τους νεότερους κυρίως συναδέλφους.
Μόνο όσοι δεν επιχείρησαν ποτέ να δημιουργήσουν κάτι σ' αυτό τον τόπο είναι ανίκανοι να εκτιμήσουν πόσος κόπος και πόσο μεράκι επενδύθηκαν σ' όλη αυτή την προσπάθεια. Η εξασφάλιση των απαραίτητων πόρων, με κυριότερη τη χρηματοδότηση από την ΕΟΚ με 100.000 ECU, η συνεργασία με όλους τους εθνικούς και διεθνείς φορείς που εμπλέκονται σε θέματα ορολογίας και τεκμηρίωσης, όπως το Γραφείο Όρων και Νεολογισμών της Ακαδημίας Αθηνών, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, τα διάφορα Υπουργεία, η ΕΟΚ, η Εθνική Ιατρική Βιβλιοθήκη των ΗΠΑ κ.ά., ώστε να προχωρήσει, κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο το φιλόδοξο αυτό έργο, είχαν ανάγκη μιας συνεχούς και επίμονης προσπάθειας που είναι εύκολο να διαφύγει από μια εκ των υστέρων κριτική αποτίμηση. Αρκεί να ανατρέξει κανείς στα 4.000 περίπου έγγραφα του αρχείου του ΙΑΤΡΟΤΕΚ, για να καταλάβει το μέγεθος αυτής της προσπάθειας.
Τελειώνοντας αυτή την καθόλου απολογιστική αναδρομή στην ιστορία του ΙΑΤΡΟΤΕΚ, αυτό που κυρίως πρέπει να μείνει είναι ότι, σε μια εποχή που η ελληνική ιατρική κλυδωνίζεται εγκατελελημένη από τους θεσμικούς συμμάχους της, το παράδειγμα του ΙΑΤΡΟΤΕΚ υποδεικνύει ότι η ιατρική κοινότητα είναι ικανή και να αποφασίσει σωστά για τη μοίρα της και να τη διαχειριστεί ικανοποιητικά, σε ένα επίπεδο που μπορεί να διασφαλίσει τουλάχιστον την ταυτότητά της.